مهم ترین کارکرد بورس  های کالایی در دنیا کشف قیمت براساس مکانیزم عرضه و تقاضا در یک فضای رقابتی و کاملا شفاف است که به عنوان مهم ترین فلسفه شکل  گیری بورس های کالا در کشورهای مختلف به حساب می آید. در واقع به دلیل کاستی های بازارهای سنتی که به صورت عدم شفافیت در کشف قیمت و نوسانات قیمتی کاذب و ریسک های اعتباری نمود پیدا می کند، اهمیت ایجاد بستری به صورت کاملا شفاف و سازمان یافته که میزبان معاملات کالاها تحت نظارت و به صورت رقابتی باشد، احساس و همین امر موجب پیدایش بورس کالا در اقتصاد ما شد.

پس از افزایش استقبال فعالان حوزه کالایی در جهان از بورس های کالایی در بخش های مختلف کشاورزی، فلزات، نفت و ... و به دلیل مزایای فراوان آن ها، در ابتدا در سطح همان کشور قیمت  های کشف شده به عنوان قیمت های مرجع، شفاف و قابل اتکا شناخته شدند و سپس با گسترش مبادلات بین المللی، این بورس  ها تبدیل به مراجع قیمت گذاری جهانی برخی از پر معامله ترین کالاها در دنیا شدند.

به عنوان مثال، آمریکا به عنوان یکی از بزرگ ترین کشورهای تولیدکننده انواع غلات است که به همین دلیل قیمت های کشف شده در بورس های کالایی این کشور از جمله بورس هیئت تجاری شیکاگو (CBOT) و بورس کالای شیکاگو به عنوان قیمت های جهانی این محصول شناخته می شوند. همچنین در خصوص دانه کلزا یا کانولا که کشور کانادا به عنوان یکی بزرگ ترین تولیدکنندگان این دانه روغنی در دنیا به حساب می آید، بورس کالای وینیپگ (WCE) کانادا به عنوان یکی مهم ترین مراجع قیمتی این کالا در دنیا به حساب می آید؛ البته WCE در حال حاضر در بورس بین قاره ای (ICE) ادغام شده و به عنوان یکی از شعب این بورس به حساب می آید. علاوه بر این بورس، نرخ  های کشف شده در خصوص کلزا در بورس یورونکست (EURONEXT) نیز یکی از مهم ترین مراجع قیمتی این کالا در دنیا به حساب می آید که با توجه به حجم بالاتر معاملات در این بورس نسبت به بورس WCE نرخ های کشف شده در EURONEXT بیشتر مورد توجه قرار می  گیرند. علاوه بر این، بورس کالای مالزی نیز به عنوان یکی از مهم ترین مراجع قیمتی پالم در دنیا به حساب می آید. دلیل این موضوع نیز همان طور که در مورد سایر بورس های مورد اشاره بیان شد، این است که بخش عمده ای از پالم و روغن پالم در جهان توسط مالزی تولید و صادر می  شود.

در همین راستا با توجه به ویژگی های خاص محصول زعفران از لحاظ میزان تولید در ایران، استانداردپذیری، ماندگاری، نوسانات قیمت و تقاضای داخلی و جهانی از این کالا، کشور ایران نیز می تواند در مرحله نخست در خصوص محصول زعفران که حدود ۹۰ درصد تولید جهان را در اختیار دارد و به نوعی در آن از انحصار تولید برخوردار است، مکانیزم تعیین قیمت  زعفران در بورس کالای ایران (IME) را به عنوان مبنا و مرجعی برای قیمت های جهانی این محصول در نظر بگیرد. همچنین تولید زعفران در افغانستان به ۱۳ تن در سال رسیده که این حجم تولید نسبت به سال های گذشته ۲۳ درصد افزایش یافته است از این رو ایجاد سازوکاری مناسب در جهت عرضه زعفران افغانستان در بورس کالای ایران پیشنهاد می شود.

اما به منظور دست یافتن به این مهم ضروری است الزامات اساسی در این بخش ایجاد شود تا بتواند در بازار جهانی نقش پر رنگی در تعیین قیمت داشته باشد. بدین منظور نیاز است که در داخل و خارج بورس و در سطح بین المللی بسترهایی فراهم شود تا به تدریج بورس کالای ایران به عنوان مرجعی برای کشف و تعیین قیمت زعفران در دنیا مطرح شود که در ادامه به این موارد اشاره خواهد شد.

  بسترهای مورد نیاز در بورس

۱. حجم قابل توجهی از تولید داخلی زعفران در بورس کالا قیمت گذاری شود

۲. توسعه ظرفیت انبارهای استاندارد مورد پذیرش بورس کالا که مورد تایید سازمان بین الملی استاندارد  (ISO)باشد

۳.  تامین سازوکارهای مورد نیاز به منظور ایجاد یک بازار نقد (spot) قوی و غیر انحصاری

۴. حضور بازارگردانان قدرتمند در ابزارهای متنوع معاملاتی زعفران

۵. ایجاد آزمایشگاه های کنترل کیفیت با پیشرفته ترین تجهیزات آزمایشگاهی جهت بررسی کیفیت زعفران تولید شده در ایران و افغانستان

۶.  اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در جهت استفاده از ابزارهای معاملاتی متنوع توسط تولیدکنندگان زعفران جهت عرضه محصول در بورس کالا

۷.  ایجاد مشوق های صادراتی برای صادرکنندگان زعفران جهت صادر کردن محصول از کانال بورس کالا

۸.  ایجاد سازوکارهای قانونی و تشویقی جهت حضور فعالان بازار از جمله تولیدکنندگان، صادرکنندگان و واسطه ها

۹.  تسهیل شرایط ورود سرمایه گذاران خارجی به بورس کالا در معاملات زعفران

۱۰. گسترش ابزارهای مالی و مشتقه مانند: گواهی سپرده و قراردادهای آتی و اختیار معامله در جهت تعیین قیمت گذاری زعفران

در کنار عوامل داخلی توجه به عوامل خارج از بورس که می توان به عنوان مکمل برای توسعه بازار زعفران در بورس کالا عمل کند ضروری به نظر می رسد که در ادامه این مطلب به آن اشاره خواهد شد.

  بسترهای مورد نیاز در خارج از بورس

۱. رعایت استانداردهای تولید کالا و همچنین آموزش کشاورزان در جهت تولید محصول با کیفیت

۲.  فراهم آوردن امکانات و بسترهای مناسب جهت فرآوری و بسته بندی زعفران متناسب با نیاز بازارهای داخلی و بازارهای بین المللی

۳.  برنامه ریزی و سیاست گذاری کلان در خصوص ایجاد برند ملی زعفران توسط تولید گنندگان عمده

۴.  کنترل و نظارت مستمر بر بازار زعفران به منظور کاهش فعالیت های واسطه گری خارج از کانال بورس کالا

۵. انجام مطالعات علمی در خصوص افزایش عملکرد محصول با کیفیت و انتقال دانش به تولیدکنندگان داخلی

۶. نظارت مستمر بر فعالیت صادرکنندگان و جلوگیری از قاچاق زعفران از مبادی غیرقانونی

۷. کاهش تصدی گری و دخالت دولت در بازار در جهت استقلال بورس کالا برای قیمت گذاری

۸. برطرف شدن مشکلات نقل و انتقالات ارزی ناشی از تحریم های بین المللی

به منظور اینکه در بازار بورس کالا معاملات پویا و مستمر و تعیین کننده قیمت وجود داشته باشد نیاز است که ابزارهای معاملاتی متنوعی در این بازار با توجه به نیاز معامله گران و نقش قیمت گذاری وجود داشته باشد. در حال حاضر محصول زعفران در بورس کالای ایران از طریق بازار فیزیکی، گواهی سپرده کالایی، معاملات آتی و اختیار معامله دادوستد می شود. لذا گسترش معاملات گواهی سپرده، آتی و اختیار معامله نقش بسیار مهمی در قیمت گذاری زعفران خواهد داشت. این ابزار های مشتقه در معاملات به سبب پویایی و عایدی بیشتر در کنار ریسک بالاتر، سرمایه گذاران زیادی در جهان را به سمت خود جلب کرده است. بنابراین به نظر می رسد با توجه به تجربه جهانی، توسعه معاملات آتی، اختیار معامله و گواهی سپرده  زعفران بتواند در جهت جذب خریداران و فروشندگان نقش به سزایی ایفا کند و به افزایش حجم معاملات و در نتیجه افزایش نقدشوندگی بازار که از فاکتورهای بسیار مهم بازارهای پیشرفته و پرمخاطب به شمار می روند، کمک قابل توجهی نماید.

در بخش بازار فیزیکی و طی چندسال اخیر، سازمان تعاونی روستایی به عنوان حمایت گر کشاورزان نقش چشمگیری را ایفا می کند و بر اساس آمار معاملات ثبت شده در بورس کالا بخش عرضه این بازار توسط این سازمان صورت می گیرد که به تدریج نیاز است در جهت توسعه بازار زعفران و کاهش دخالت دولت در این بازار به سمت کاهش فعالیت این سازمان و یا راه اندازی صندوق های کالایی کشاورزی اقدام نمود.

براساس مطالعات مختلف صورت گرفته، در بورس های کالایی کشورهای پیشرفته به سبب آگاهی و فرهنگ سازی صحیح کشاورزان، حضور فعال کشاورزان و تولیدکنندگان به پویایی هرچه بیشتر این بازارها کمک کرده است در حالی که در ایران در زمینه معاملات آتی زعفران نیاز به فرهنگ سازی و اطلاع رسانی بیشتری جهت حضور کشاورزان در معاملات آتی کالایی ضروری به نظر می رسد تا جاییکه بر اساس اطلاعات بدست آمده از بورس کالای ایران حضور مستقیم کشاورزان در قراردادهای آتی کشاورزی در مسیر رشد قرار گرفته است که این روند باید تقویت شود.

در کنار قراردادهای آتی، دادوستد محصول زعفران در قالب گواهی سپرده کالایی علاوه بر اینکه می تواند مجرایی برای توسعه معاملات آتی باشد می تواند در جهت استانداردسازی محصول و همچنین حضور فعال کشاورزان به این دلیل که این ابزار ریسک چندانی برای کشاورزان نداشته و قابلیت ذخیره سازی محصول در شرایط استاندارد را برای کشاورز فراهم می آورد، قدم بردارد.

ابزار معاملاتی اختیار معامله زعفران نیز بخش دیگری از نیاز فعالان بازار را پاسخ می دهد.

در این نوع از قراردادها، فروشندگان و یا به عبارت بهتر تولیدکنندگانی که از کاهش قیمت در آینده هراس دارند و یا خریدارانی که از افزایش قیمت در آینده گریزان هستند، ریسک قیمتی خود را از طریق این ابزار پوشش می دهند که البته به نظر می رسد این نوع از قراردادها بیشتر برای فروشندگان و خریداران نهایی جذابیت داشته باشد و به اندازه قرارداد آتی از تحرک و پویایی لازم برخوردار نباشد و به واسطه حجم احتمالا پایین معاملات آن چندان نتوان به قیمت های کشف شده از آن به نسبت بازار آتی در جهت مرجعیت قیمتی اتکا نمود. در نهایت آنکه می توان مسیر توسعه تجارت زعفران ایران در دنیا را از میانبر بورس کالای ایران و ابزارهای معاملاتی آن پیدا کرد که این همان مسیری است که کشورهای مختلف دنیا نیز از طریق آن به مرجعیت قیمتی در بازارهای بین المللی رسیده اند.